Cmentarz ewangelicki w Powałkach

Pierwszy zapis o Powałkach pochodzi z 1357 r.,kiedy to Wielki Mistrz zakonu krzyżackiego nadał poddanym Zbeniny[1] a właścicielem Powałek został Mateusz z Ornety. Najprawdopodobniej w owym czasie Powałki należały do majątku Zbeniny a w późniejszych latach wykupił je Jerzy Lewald, herbu Rogala. Posiadał je już w roku 1568. Lewald to przydomek rodziny Jezierskich z Jeziorek, którym to przydomkiem, w zamian nazwiska, posługiwali się za czasów krzyżackich. Któryś z synów Jerzego, od nazwy wsi Powałki, przyjął nazwisko Powalski.

W drugiej połowie XIV wieku tereny te podobnie jak w okresie poprzedzającym przybycie na Pomorze Krzyżaków, zamieszkiwane były przez rolników. Tak więc ich rolnicza przeszłość sięga odległych czasów. W okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej, po odebraniu Krzyżakom Pomorza, Kłodawa, Krojanty i Powałki wciąż należały do majątku Zbeniny. Spośród nich Powałki i Krojanty jako trzon, należały do jednego właściciela. W 1618r. był nim Piotr Lewald – Powalski, który posiadał jeszcze połowę Kłodawy. W 1778 roku, w posiadanie klucza dóbr rycerskich weszli Szur – Lipińscy[2] z Lipnicy, a na plan pierwszy wysunęły się Krojanty, obejmujące również okoliczne osady: Powałki, Klapkowy (dziś Klawkowo), Kłodawę, nadleśnictwo Klosnowo i gajówkę nad jeziorem Ostrowitem zwaną Józefowem.

O znaczeniu dla regionu wsi Powałki, świadczy pobudowanie tam kościoła, który według źródeł stał tam już w 1398 roku, z czego wniosek, że jego budowę rozpoczęto kilka lub kilkanaście lat po zainicjowaniu przez najemców na tym terenie osadnictwa krzyżackiego. Jak wynika ze źródeł historycznych przy kościołach umiejscawiano miejscowe cmentarze i również tak było w Powałkach. Kościół w Powałkach patronatu prywatnego był filią parafii chojnickiej.  Kościół spalono podczas wojny polsko – krzyżackiej w 1519r. Po odbudowaniu go w znacznie większej formie, a w okresie 1555-1616r. kiedy to chojnicka fara dostała się w ręce protestantów, w Powałkach odprawiano nabożeństwa dla katolików i zamieszkiwał tam chojnicki proboszcz, przez co kościół ten stał się kościołem parafialnym. Czynności kapłańskie w Powałkach sprawowali: ks. Jan Wysocki. zm.1572r. i ks. Jakub Tech, zm.1579r[3]. Były więc Powałki w tych czasach kolebką katolicyzmu, wysepką otoczoną ewangelickimi zborami, ostoją wiary katolickiej w całym regionie, gdyż w Chojnicach i okolicy kościoły opanowane były przez protestantów. Kiedy w 1616r. proboszcz powrócił do Chojnic, dotychczasowa parafia została zniesiona a kościół z Powałek w roku 1617 przyłączył arcybiskup Gembicki „capella im Powalki” jako filię do Nowej Cerkwi, co potwierdziła tak zwana erekcja z roku 1618, nominująca stosunek pomiędzy filią i macierzą[4]. W 1618 właściciel Powałek Piotr Lewald – Powalski włącza Powałki do parafii Chojnice[5].

Od tego momentu zaczął coraz bardziej podupadać. W roku 1653 był już tak zniszczony, że nabożeństwa w nim odprawiać już nie było można[6]. W 1653r. pisze wizytator Trebnic, że na miejscu kościoła znajdowała się kapliczka, w której nie odprawiano już nabożeństw[7]. Później o kaplicy nigdzie się już nie wspomina. Nie wiadomo dokładnie, kiedy wszelkie ślady po kościele zanikły.  Nie znane jest też jego położenie we wsi, choć najbardziej prawdopodobna jest lokalizacja w pobliżu dzisiejszych pozostałości po cmentarzu ewangelickim, przy szosie Chojnice – Brusy, gdzie dzisiaj stoją dwa budynki mieszkalne i przydrożna Boża męka.

Cmentarz ewangelicki[8] pochodzi z okresu po roku 1618, kiedy proboszczowie chojniccy wrócili do odzyskanej fary w Chojnicach. Kościół w Powałkach przyłączony został jako filia do Nowej Cerkwi a tam już zaczął zapoczątkowywać się ruch luterański. Właścicielem wsi Powałki był Piotr Lewald - Powalski, a ruch luterański na podległym tej rodzinie terenie, był już bardzo zakorzeniony. W styczniu 1893 roku, oddano do użytku nowy kościół w Krojantach, wybudowany w roku 1892 przez właściciela wsi, barona Richarda von Eckardsteina, dla swoich pracowników wyznania protestanckiego. Wieś Powałki do roku 1936 należała do parafii w Chojnicach a następnie została włączona do nowo erygowanej samodzielnej parafii w Krojantach (1936r).

Obecny, zachowany cmentarz pochodzi z I połowy XX w. jego wymiary to: 41 na 100 metrów, posiada 14 grobów z czego tylko jedna tablica jest czytelna. Ostatni pochówek  Karoline Schlichter pochodzi z  dnia 29 marca 1913r.

Sporządził Andrzej Lorbiecki